Bijdrage Marianne Thieme aan Algemene Politieke Beschou­wingen 2018

Voorzitter,

Veel mensen maken zich grote zorgen. Ik maak mij grote zorgen. Over de staat van het milieu. Over de staat van het land. Over de staat van de politiek.
Vorige week maakte het Centraal Bureau voor de Statistiek bekend dat we met de huidige uitstoot van CO2 nog ver verwijderd zijn van het halen van de doelstellingen van Parijs. In het voorjaar lieten de gezamenlijke planbureaus in het boek 'Kwetsbare Welvaart' zien dat de welvaart in Nederland weliswaar is gegroeid, maar dat we in welzijn al veertig jaar achteruit hollen. Vorige maand maakte EenVandaag bekend dat meer dan de helft Nederlanders niets merkt van het economische herstel. Maandag liet het CBS weten dat mensen in ons land zich grote zorgen maken over het milieu. Zeven op de tien mensen ziet dat de natuur grote schade is toegebracht. Negentig procent zegt zeer bezorgd te zijn. Dit voorjaar liet de Rabobank weten dat de besteedbare inkomens van Nederlandse huishoudens al veertig jaar niet zijn gestegen. Onderwijzers, verpleegkundigen en politieagenten staken en demonstreren vanwege lage beloningen, hoge werkdruk, slechte arbeidsomstandigheden, stress en burn outs.

De Miljoenennota ademt een andere werkelijkheid. Het kabinet spreekt opgewekt van "ambitieuze milieudoelstellingen". Van "forse investeringen" in de samenleving. Van "verstandig begrotingsbeleid". De miljoenennota beweert dat het goed gaat met Nederland, omdat de economie blijft groeien, huishoudens meer gaan consumeren, bedrijven meer gaan investeren en de huizenprijzen blijven stijgen. Alsof het welzijn van Nederlanders samenvalt met de stijging van het Bruto Binnenlands Product.
Niets over de lamlendige duurzaamheidsprestaties van Nederland. Geen woord over de maatschappelijke ophef over de afschaffing van de dividendbelasting. Geen spoor van de diepe littekens die tien jaar crisis in de samenleving heeft achtergelaten. Geen woord over de vertrouwensbreuk tussen burger en politiek.

Voorzitter, dit is de twaalfde Miljoenennota die ik mag becommentariëren. Nog nooit heb ik zulke zelfgenoegzame politieke propaganda gezien. Het grossiert in economische zelf-felicitaties. En schuift de ecologische en sociale kosten ongegeneerd door naar toekomstige generaties. Of schuift ze af, naar bedrijven en burgers, die onderling maar moeten uitmaken wie wat doet en wie waar voor opdraait. Mensen, dieren, natuur en klimaat zijn de kinderen van de rekening.

En dan heb ik het nog niet eens gehad over de nietszeggende koopkrachtplaatjes die zijn gelekt. Onder het motto: tevreden burgers klagen niet. De voorspellingen zijn op drijfzand gebaseerd. Niet mijn stelling, maar volgens het Centraal Plan Bureau zelf. Er wordt al jaren schande gesproken van populisten die feitenvrije politiek zouden bedrijven. Als dat de definitie van populisme is, kan dit kabinet er ook wat van. Ooit was de Miljoenennota een betrouwbaar feitenrelaas van de overheidsbegroting en de beleidsvoornemens van het kabinet. Dat verwachten burgers van de politiek: eerlijk, betrouwbaar en transparant.
Zo niet Rutte 3. Terwijl de VVD van de ene affaire in de andere struikelt, laat het kabinet met deze propaganda blijken dat ze de burger niet serieus neemt. Dat het eigen imago belangrijker is dan de zorgen van mensen. En dat het zich niets aantrekt van de diepe vertrouwensbreuk tussen politiek en burger die tien jaar crisis heeft veroorzaakt.

Voorzitter, afgaand op de Miljoenennota neemt het kabinet precies de verkeerde maatregelen. Laat het steevast de korte termijn zwaarder wegen dan de lange. Het kabinet is trots op zijn "verstandige begrotingsbeleid". Is trots dat het begrotingsoverschot wordt gebruikt om de staatsschuld af te lossen. En dat het de rekening naar eigen zeggen niet doorschuift naar onze (klein)kinderen.
Maar als het om het klimaat gaat, doet het kabinet dat in alle opzichten wel. En hoe. Uitstel en afstel is wat de klok slaat. Het kabinet legt de verantwoordelijkheid voor duurzaamheid bij het bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties en deinst terug voor wettelijke sancties. Waardoor we drie jaar na Parijs nog altijd aan het polderen zijn. En de doelen steeds verder uit zicht raken. Oud-kroonlid van de Sociaal Economische Raad, Klaas van Egmond zegt: Polderen is saboteren.
Het grootbedrijf mee laten beslissen over wetten en regels die hun kosten verhogen, gaat niet werken: je laat een overtreder ook niet meebeslissen over de hoogte van zijn straf. De eindbaas van Shell vindt het doodnormaal om publiekelijk te eisen dat de belastingbetaler het bedrijf financieel helpt om aan zijn milieuverplichtingen te voldoen. En dus kan nog altijd niet worden uitgesloten dat de kosten voor de uitvoering van het klimaatakkoord bij burgers wordt neergelegd. En dat de miljardensubsidies voor het grootbedrijf in stand worden gehouden.

Hetzelfde geldt voor het landbouwbeleid. De landbouw, en de veehouderij in het bijzonder, kampt met grote problemen: landbouwgif, ammoniak, fijnstof, bodemvervuiling, dierenleed en voedselschandalen. Als we niets doen, zal de veehouderij in 2050 alle, toegestane hoeveelheid broeikasuitstoot van Nederland, opsouperen. Steeds meer experts, zoals van de Raad voor de Leefomgeving, stellen dat we de klimaatdoelstellingen niet halen zonder radicale inkrimping van onze veestapel. En dus een beperking van onze vleesconsumptie. En dus een radicale wijziging van onze voedselproductie. Want hoe langer we wachten, hoe moeilijk en duurder het wordt voor boeren om om te schakelen.
Wat doet het kabinet? Het blijft zijn heil zoeken in mestvergisters en luchtwassers en geeft alle ruimte voor verdere intensivering en schaalvergroting. Inkrimping van de veestapel wordt angstvallig vermeden. Het argument: Nederland wil de slager en melkboer van Europa, maar ook van China, Japan en Australië blijven. Kortzichtige economische belangen wegen zwaarder dan het welzijn van dieren en mensen.

Dat geldt ook voor die andere heilige koe: de luchtvaart in het algemeen, en Schiphol in het bijzonder. Ook hier een substantiële bijdrage aan onze ecologische voetafdruk. Al worden deze emissiecijfers buiten de boeken gehouden en is de luchtvaartlobby erin geslaagd het akkoord van Parijs te ontlopen. En ook hier vooral vertrouwen op oplossingen zoals bio-kerosine. En ja, het kabinet herintroduceert de vliegtaks. Maar houdt hem zo laag dat een broodje in de Thalys meer kost. Heft nog altijd geen btw op kerosine, wel op leidingwater. Legt de uitbreidingsplannen van Schiphol, Lelystad, Eindhoven en andere luchthavens geen strobreed in de weg. Haalt onwelgevallige rapporten onderuit, door zelf gekleurde contra-expertise in te huren. Vertrouwt erop dat de vervuilers wel uit zichzelf stoppen met vervuilen. Doorschuiven en afschuiven – ook hier.

Voorzitter, je kan niet anders dan concluderen dat Rutte III voortgaat op het pad dat eerdere kabinetten zijn ingeslagen. Het optuigen van een verzorgingsstaat voor multinationals door het aftuigen van de verzorgingsstaat voor mensen. Het grootbedrijf draagt steeds minder af en burgers steeds meer. Sinds 1980 zijn de tarieven voor de vennootschapsbelasting gehalveerd. Rutte III wil ze verder verlagen. Kosten: bijna 3 miljard euro per jaar. Over de afschaffing van de dividendbelasting is al veel gezegd en geschreven. Behalve de minister-president weet niemand waarom het gebeurt. Heeft geen kiezer hier vóór gestemd. En snapt niemand de logica ervan. Ook deze rekening mag de burger betalen. Onder andere door de verhoging van de BTW op eerste levensbehoeften van 6 naar 9 procent. Volgens het kabinet is het goed voor iedereen. Terwijl we allemaal weten dat het goed is voor maar één bedrijf – Unilever.

Voorzitter, de miljoenennota is pure propaganda. Nog treuriger wordt het als je de passages leest over de verlaging van de vennootschapsbelasting. Onder internationale druk gaat het Kabinet eindelijk iets doen aan belastingontwijking door multinationals. Het werd tijd, denk je dan. Maar wat doet Rutte 3 vervolgens? Het kabinet compenseert multinationals voor het verlies aan ontwijkingsmogelijkheden door de tarieven van de vennootschapsbelasting te verlagen... Het is de dief belonen voor zijn diefstal door hem de buit dan maar cadeau te doen.

Voorzitter, we staan voor ongekende uitdagingen. Klimaatverandering is bijna on-om-keerbaar geworden. Er komen klimaatvluchtelingen onze kant op als we de temperatuurstijging niet onder de anderhalve graad weten te houden. De natuur piept en kraakt. Waterschaarste dreigt. De bodemkwaliteit neemt af. De soortenrijkdom is ongekend snel aan het verminderen. De ongelijkheden tussen mensen in termen van levenskansen en ontplooiingsmogelijkheden zijn tijdens de crisis scherp toegenomen. Ook in Nederland.

Jongeren hebben minder kans op een vaste baan en dus minder kans op pensioen, minder kans op een huis en moeten meer betalen voor hun onderwijs. En zichzelf steeds dieper in de studieschulden steken. Schuld waarover ze meer rente moeten gaan betalen als het aan dit kabinet ligt. Sinds het begin van de crisis is de mondiale schuldenlast met vijftig procent gestegen.

Ook onze ecologische schuld is gestegen. Earth overshoot day viel dit jaar op 1 augustus. In Nederland op 14 april. De vroegste datum ooit. Toen hadden we al alles opgesoupeerd wat de aarde jaarlijks aan grondstoffen en hulpbronnen kan leveren. We leven alsof we bijna twee aardbollen ter beschikking hebben. We nemen daarmee een steeds groter voorschot op de toekomst. Wij zijn het, die dat doen, of die dat laten gebeuren. En wij zijn het dus die er iets aan kunnen doen. Aan moeten doen, al was het maar voor onze kinderen en kleinkinderen.

Voorzitter, deze Miljoenennota is een gemiste kans. Het kabinet feliciteert zichzelf met irrelevante cijfers en schuift wat echt belangrijk is, namelijk een milieubeleid-met-tanden, door en af. Terwijl het toch echt niet zo moeilijk is. En er ook binnen de kaders van dit regeerakkoord veel meer mogelijk was geweest. Waarom de belastinghervorming niet gebruikt om CO2-emissies hun echte prijs te geven? Waarom de verhoging van de BTW niet gebruikt om duurzame consumptie goedkoper te maken en niet-duurzame consumptie duurder? Waarom niet een vleestaks en tegelijk een groente- en fruitbonus geïntroduceerd? Waarom geen begin gemaakt met het beëindigen van de bio-industrie? Als je weet dat de huidige omvang van de veestapel toch onhoudbaar is? Waarom de inkomsten van de dividendbelasting niet geoormerkt voor duurzame investeringen, zoals het gasvrij maken van Nederlandse huizen? Het had een prachtige manier kunnen zijn om het grootbedrijf mee te laten betalen aan het verduurzamen van Nederland. In plaats van daarvoor alleen burgers te laten opdraaien. Waarom geen echte vliegtaks? De vervuiler betaalt mag nu weleens werkelijkheid worden! Graag een reactie.

Ik suggereer niet dat dit het antwoord is op al onze uitdagingen. Maar het zijn wel eerste stappen. En wijst een richting. Stappen die Rutte III niet zet. Een richting die het kabinet niet wijst. Doorgaan op het oude groeipad, is wat het kabinet doet. Alsof de crisis niet het totale failliet van het neoliberale groeidenken heeft aangetoond. Alsof er geen Plan B nodig zou zijn, hoewel we weten dat er geen Planeet B is.
Dit kabinet probeert wanhoop overtuigend te maken, in plaats van hoop mogelijk. Probeert mensen niet meer te bewegen met de macht van dromen, maar met de angst voor nachtmerries. Als we de dividendbelasting niet afschaffen, verdwijnen er banen. Als we de Europese Unie niet nog meer macht geven, verliezen we het van de opkomende economieën. Als we geen vrijhandelsverdragen sluiten, dan verdwijnt onze welvaart. Als we ziekenhuizen niet laten fuseren, kunnen we de zorg niet garanderen. Veel mensen hebben schoon genoeg van die voldongen feiten-politiek. En snakken naar een politiek die voorbij de grenzen van het haalbare kijkt. Die zich niet laat intimideren door het bestaande, maar op zoek gaat naar het mogelijke. Zeker nu de grenzen van de groeifetish zo duidelijk zichtbaar worden, is dat wat de politiek burgers zou moeten bieden: hoop. Hoop op een bestaan dat ieder van ons voldoende levenskansen en ontplooiingsmogelijkheden biedt, binnen de grenzen van de aarde.
En dat vereist een nieuw sociaal contract. Niet alleen voor mensen, maar voor de gehele planeet en al zijn bewoners, mens en dier. Van menscentraal denken naar ecocentraal denken. Voorzitter, hoe komt het dat het kabinet nog geen begin gemaakt heeft met de systeemverandering die hieruit volgt? Hoe komt het dat het kabinet zo weinig gevoel heeft voor wat de echte zorgen van mensen zijn?
Een deel van het antwoord is de ongezonde Nederlandse neiging om in de politiek het compromis heilig te verklaren. We hebben het eerder gezien: politieke tegenpolen die met een kaartspelletje een regeerakkoord smeedden dat van tegenstrijdigheden aan elkaar hing. En die elkaar vervolgens vier jaar lang in een politieke houdgreep hielden. Compromisme, voorzitter: coalitievorming is niet langer een middel om politieke idealen te verwezenlijken, maar een doel op zichzelf, ook al moeten de idealen daarvoor wijken.
De voorbeelden bij Rutte III liggen voor het oprapen. Bij de affaire Blok volstond een gespeeld sorry om een feitenvrije minister binnen boord te houden, waar het hele DNA van ChristenUnie en D66 tegen in opstand kwam. We zien het bij de dividendbelasting. D66 en Christen Unie voelen niets voor deze maatregel. Maar net als bij Blok geldt: alles voor het regeerakkoord. In de woorden van Buma: “het fiscaal akkoord is goed voor de coalitie.” En het argument is steeds hetzelfde: we hebben er zoveel voor teruggekregen. Maar geen van de partijen is nagegaan of het geheel wel goed is voor mensen, dieren en natuur. Het partijbelang weegt zwaarder dan het algemeen belang.

En dat brengt mij bij de kern van mijn zorgen, voorzitter. Tijdens de vier kabinetten die ik voorbij heb zien komen, is de politiek steeds technocratischer geworden. Steeds verder van burgers af komen te staan. Steeds horiger geworden aan de economische belangen van multinationals.
Als het geklungel rond de dividendbelasting iets duidelijk heeft gemaakt, is het dat de relaties tussen kabinet en bedrijfsleven veel te hecht zijn. De minister-president en opeenvolgende ministers van Economische Zaken hebben er tientallen gesprekken op zitten met de bestuursvoorzitters van multinationals. De huidige minister van Economische Zaken heeft zelfs een heus bidbook laten samenstellen, daar honderden arbeidsuren in gestoken, om het hoofdkantoor van Unilever naar Nederland te halen. Lobbyisten van het grootbedrijf lopen de deur plat bij ministers en volksvertegenwoordigers. En politici deinzen er niet voor terug hun politieke kapitaal te verzilveren bij lobbyisten en multinationals. Het is democratische normvervaging op ongekende schaal.

En je ziet het overal. Shell en andere grootvervuilers mogen aanschuiven aan de klimaattafels. En meebeslissen over de regels waar ze later zelf aan moeten voldoen. Net als de landbouwlobby, die tijdens de formatie ook al grote successen boekte. Waardoor er niets gebeurde. Juristen van ING hebben ambtenaren van Financiën nieuwe fiscale wetgeving ingefluisterd. Veroordeelde milieucriminelen mogen meeschrijven aan nieuwe milieuwetgeving. Banken komen tijdens de week van het geld aan basisschoolkinderen uitleggen hoe sparen en lenen werkt. Je kan kennelijk niet vroeg genoeg beginnen met schuldhorigheid. Shell en Unilever co-financieren onderzoek of geven hiertoe opdracht. Shell levert zelfs gastdocenten techniek en omstreden onderwijsmateriaal aan armlastige scholen met een lerarentekort. De voedselindustrie die megawinsten maakt aan junk food en daarmee direct verantwoordelijk is voor de obesitasepidemie, is sterk vertegenwoordigd in het Nationale Preventie Akkoord dat obesitas juist moet voorkomen.

Voorzitter, dit is onverantwoord. En kortzichtig. De nauwe relaties met het grootbedrijf beschadigen het aanzien van het politieke ambt. En van onze democratie, één van de oudste ter wereld. Namens wie zit de Minister-President daar? Wie vertegenwoordigt hij? Ik kan niet anders concluderen - en steeds meer burgers met mij - dat de Minister-President schermt met het algemeen belang om de private belangen van enkelen te dienen. Het is een Minister-President onwaardig. En een democratie onwaardig. Naar de motieven kunnen wij alleen maar gissen. Is het uit minachting voor het parlement? Uit dommigheid? Omdat het kan? Uit kortzichtigheid? Hebzucht? Omdat beloofd nu eenmaal beloofd is?
Graag hoor ik van de Minister-President wat hem bezielt om zo roekeloos met het publieke belang, het maatschappelijke aanzien van zijn ambt, de politiek en de parlementaire democratie om te gaan? Waarom hij de belangen van onze kinderen en kleinkinderen, van dieren en natuur zo achteloos in de wind slaat?

Ook in dat kader ben ik voorts van mening dat er een einde moet komen aan de bio-industrie.