Bijdrage Ouwehand aan de Algemene Politieke Beschou­wingen 2023

Voorzitter, dank u wel. We staan aan de vooravond van een grote verandering en dat brengt veel turbulentie met zich mee. Ik heb al eerder gememoreerd bij de Politieke Beschouwingen dat historicus Philipp Blom in 2020 zei dat we in een kanteltijd leven: het kan de ene of de andere kant op vallen. We zitten vast in een economisch model dat niet lang goed kan gaan; of het eindigt in een catastrofe met nieuwe pandemieën — we hadden toen corona — oorlogen, toegang tot hulpbronnen en noem maar op, of we gaan een andere kant op. Maar kantelen doet het. Dat staat vast.

Voorzitter. Ik wil daar twee dingen over zeggen. Het economisch model waar we in vastzitten, heeft niemand vooruitgeholpen, behalve de paar uitzonderingen die ervan profiteren. Ons economisch systeem is volledig gericht op verwoesting, uitputting en vernietiging van de basis van ons bestaan. Gewone mensen die voor hun kinderen willen zorgen, die willen dat hun kinderen goed onderwijs hebben, die hun kinderen te eten willen geven en die goed voor elkaar willen zorgen, leven in Nederland in armoede. Zo'n economisch systeem — waarin de verdienmodellen van grote bedrijven die het heel goed hebben, boven de belangen gaan van onze burgers en boven de belangen gaan van het beschermen van de basis van ons bestaan — kan niet standhouden. Er is goed nieuws, want je ziet aan al het verzet van burgers die protesteren tegen overheden die maar niet doen wat van de overheid verwacht mag worden dat de verandering aanstaande is.

Ik word even afgeleid door geklets, maar ik ga gewoon door. Het huidige economische systeem moet anders, alleen mensen missen wel de urgentie. Het gaat dan over het klimaat en de bestaanszekerheid. Het is goed dat het kabinet 2 miljard heeft uitgetrokken om de bestaande problemen niet nog erger te maken. We zouden ons diep moeten schamen voor het feit dat er in ons land 800.000 mensen in armoede leven. En er wordt nu niet 2 miljard euro uitgetrokken om dat probleem fundamenteel op te lossen, maar omdat het lapmiddel dat al bedacht was, extra toeslagen, afloopt. Het probleem blijft dus hetzelfde. Voor volgend jaar wordt er gelukkig 2 miljard euro uitgetrokken, maar fundamenteel verandert daar te weinig.

Voorzitter. Ik dank alle collega's die voorstellen doen en ik sluit mij daar graag bij aan. Ik heb er afgelopen week ietwat weinig tijd voor gehad om dat zelf voor te bereiden. Maar zelfs als de voorstellen om daar iets te repareren en meer te doen worden aangenomen, dan zijn we er nog niet. Ik wil het demissionair kabinet dus voorhouden dat dit wel de taak is van de overheid, of je nu demissionair bent of niet en van welke politieke kleur je ook bent. Het staat in artikel 20 van de Grondwet: bestaanszekerheid van de bevolking is de zorg van de overheid. Artikel 21 van de Grondwet luidt: het beschermen en verbeteren van het leefmilieu is de taak en de zorg van de overheid.

Voorzitter. We kunnen hier dus niet wegkomen met wat ik bijvoorbeeld proefde bij de VVD, en ook wel een beetje bij het CDA: tja, maatregelen, moeilijk, moeilijk, we moeten wel even kijken wat de effecten zijn. Moeilijk, moeilijk, zeggen zij, maar weet je wat moeilijk is? Dat je moet kiezen of je je kinderen een ontbijt geeft of een avondmaaltijd. We kunnen gewoon niet accepteren dat door die politieke puinhoop waarin we zitten niet wordt opgelost waar burgers recht op hebben. Er is 6 miljard nodig, zegt de Commissie sociaal minimum. Er is 2 miljard uitgetrokken. Dan zie je daar dus een enorm gat. En we moeten oppassen dat we ons hier in de plenaire zaal niet laten verlammen door vastgelopen maatregelen, doordat we vastzitten in toeslagen en door het feit dat de middeninkomens het ook moeilijk hebben. Ja, dank je de koekoek. We kunnen en we moeten voor alle mensen in Nederland zorgen dat ze met een normaal inkomen in hun basisbehoeften kunnen voorzien. Dus moeten we iets doen voor de allerarmsten, dus moeten we de armoede oplossen en dus moeten we zorgen dat middeninkomens niet door het ijs gaan zakken. Dat kan allemaal, als je keuzes durft te maken.

Het toeval wil dat er heel veel geld is. Ik heb het al over de fossiele subsidies gehad. Ik zei in een interruptiedebatje dat het om 37,5 miljard per jaar gaat, maar ik liep een beetje achter op de feiten. Het blijkt namelijk om 39,7 miljard tot 46,4 miljard te gaan. Dat is dus tien keer meer dan het kabinet aan het begin van zijn zittingsperiode aan de Kamer wist te melden. Je moet je het even voorstellen. Ieder jaar dat we dit niet hebben aangepakt, ging er meer dan 40 miljard aan fossiele subsidies — hoppakee — de schatkist uit, terwijl hier mensen in armoede leven en terwijl die fossiele subsidies olie op het vuur van de klimaatcrisis gooien. Dat is toch onbestaanbaar? Het was dus nog meer dan ik dacht. Ik moest denken aan het liedje "De wereld is lelijker dan ik dacht, en ik had al niet veel hoop".

Maar, voorzitter, het goede nieuws is dat verandering aanstaande is. Niet voor niks staan mensen op de A12 om te protesteren tegen het uitblijven van de keuzes die ze van hun overheid mogen verwachten. De mensenrechten staan op het spel. Als we niet zorgen voor een einde aan de klimaatcrisis is er geen bestaanszekerheid, voor niemand. Peter de Wit, die het stripje Sigmund in de Volkskrant tekent, had het van de week mooi weergeven. Een meisje leest de krant en leest dan hardop: "Doordat de industrie, de luchtvaart en de boeren gesubsidieerd hun rotzooi mogen blijven uitstoten, warmt de aarde steeds meer op, met als gevolg extreme hitte, bosbranden, droogten, noodweer, overstromingen en grote groepen mensen op de vlucht." Het meisje kijkt op en vraagt: "Hoe kan de politiek dan bestaanszekerheid garanderen?" Dat is het, mensen: bestaanszekerheid nu voor de mensen die onder het ijs zijn gezakt én bestaanszekerheid voor de mensen van morgen — sterker nog, voor de mensen van vandaag, die in gebieden op de wereld leven die de hardste klappen hebben gekregen van de klimaatverandering, die zij niet zelf hebben veroorzaakt.

Voorzitter. Dat is onze plicht. En het kan ook. We merken dat er een achterhoedegevecht is van mensen die de verandering niet zien zitten. De gevestigde belangen, die voelen dat verandering aanstaande is, komen natuurlijk in verzet, maar de tijd is wel echt voorbij dat wij hier in Den Haag onze oren laten hangen naar gevestigde belangen met verdienmodellen waar niemand verder mee komt. Kijk alleen al naar de landbouw. Ik vond het goed dat de heer Paternotte begon over de Tweede Wereldoorlog, want wij zien een parallel. "Nooit meer honger" was toen het adagium. Vlak na de oorlog was intensieve landbouw, zo veel mogelijk produceren op korte termijn, een goed idee. Maar wat lag eronder? Zorgen dat iedereen te eten heeft. Als dat nog steeds het doel is — ik mag hopen dat dat voor iedereen hier geldt — dan moet je radicaal die vastgelopen landbouw hervormen. De enigen die aan het huidige intensieve model verdienen en ervan profiteren, zijn namelijk de veevoerjongens, de gifjongens, de multinationals, de stallenbouwers, de banken en de supermarkten. En de boeren verliezen de basis om voedsel te produceren, want de bodem gaat achteruit, de waterkwaliteit is slecht en we verliezen onze ecosystemen, die we nodig hebben om goed en voldoende voedsel te kunnen produceren. Dit systeem is op alle mogelijke manieren al vele, vele jaren onhoudbaar. We staan nu dus voor hele radicale keuzes. We kunnen niet langer talmen. Dit kabinet, demissionair als het is, zal daar toch verder mee moeten.

We lazen een nieuwsbericht van de NOS over het feit dat er steeds meer megastallen zijn, terwijl het kabinet dat eigenlijk niet wil. Nou, hoe zou dat nou komen? Dat komt door een gebrek aan lef om te kiezen. Je moet mensen uit dit systeem helpen. Je moet boeren eerlijk durven te vertellen dat we in de toekomst alleen nog maar voedsel kunnen produceren als we radicaal afscheid nemen van het gebruiken van dieren in ons voedselsysteem.

Interruptie van Caroline Van der Plas (BBB):

Ik wou alleen een kleine correctie doen op de woorden van mevrouw Ouwehand over megastallen. De NOS heeft dat inderdaad gemeld, maar die heeft dat ook gecorrigeerd, omdat het bij het CBS over cijfers van dieraantallen gaat en niet over dieren in één stal. Die dieren kunnen ook op meerdere locaties gehouden worden. De dieraantallen per bedrijf kunnen omhooggaan, maar dat wil niet per se betekenen dat daar een megastal voor is gebouwd. Die correctie wou ik even toepassen. De NOS heeft dit volgens mij ook al gerectificeerd. Dan is dat bij dezen ook gedaan.

Esther Ouwehand (PvdD):

Toe maar. Ja, een rectificatie … We kunnen het ook gewoon hebben over schaalvergroting. Dit is precies de tragiek in de landbouw, omdat dit kabinet, ook met het stikstoffonds, 24 miljard van de belastingbetaler, nog steeds stuurt op zogenaamde innovatie. Dat deden trouwens alle voorgaande kabinetten ook. Dat is precies wat die tragiek oplevert. Dan gaan boeren investeren in een hightechstal. Dan moeten ze zelf geld meebrengen, maar er wordt ook een subsidie gegeven. En wat zegt de bank? "Harstikke goed, ik ga je wel wat lenen, maar dan moet je er wel meer dieren bij nemen." Dus ja, dan komt er een stal naast die bestaande stal: schaalvergroting. Dat betekent dat het aantal boeren opnieuw zal halveren als wij niet ingrijpen, terwijl het aantal dieren in de Nederlandse veehouderij belachelijk groot blijft.

Voorzitter. We kunnen ons niet veroorloven om nog langer te blijven hangen in "moeilijk, moeilijk" en "we kunnen de effecten niet overzien". We kunnen ons dat niet langer veroorloven voor mensen die niet rond kunnen komen. Die mogen nu rekenen op radicale maatregelen zodat we armoede uitbannen in Nederland. We kunnen dat ons ook niet langer veroorloven voor de aantasting van de basis van ons bestaan, de aantasting van de bestaanszekerheid van de toekomst. We kunnen niet wachten. Ik begrijp niet zo goed dat partijen hier doen alsof het allemaal heel moeilijk is, terwijl er al stapels analyses liggen over de effecten. Het is een kwestie van durven kiezen.

Als het gaat om de dieren, is het misschien ook wel een kwestie van durven kijken. Ik heb het al eerder gezegd, en ik merkte dat daar heel veel verbazing over was, maar in Nederland worden meer dan 500 miljoen dieren per jaar naar het slachthuis gevoerd. Gefokt, gebruikt en in korte tijd gedood. 30 miljoen dieren per jaar komen niet eens levend de stal uit. Je moet je dat even inbeelden en je proberen voor te stellen hoe dat is. Die dieren leven op hun eigen uitwerpselen. Ze zijn zo gefokt dat ze pijn hebben aan hun gewrichten, dat ze niet meer op hun benen kunnen staan en dat ze niet meer bij hun drinken en eten kunnen komen. Dieren hebben last van longontsteking en borstvliesontsteking. Ze krijgen geen medische zorg. Ze zitten in die stal, tot het moment dat ze zijn gestorven van ellende. Ze worden opgeraapt en in de vuilnisbak gegooid. Dan is er niemand die naar ze heeft omgekeken.

Dat is de realiteit en als je daarvan wegkijkt, durf je een discussie niet aan over de noodzaak om veel minder vlees en zuivel te eten, terwijl we het adagium van na de Tweede Wereldoorlog toch kennen: we willen met z'n allen voldoende voedsel voor iedereen. Dat gaat niet via dieren. De veehouderij is geen voedselproducent, maar een voedselverspiller. Ik vind het eigenlijk onbestaanbaar — het is 2023! — dat je nog steeds moet uitleggen dat het consumeren en produceren van vlees, zuivel en eieren altijd gepaard gaat met dierenleed en dat het dramatisch is voor de natuur. Het is dramatisch voor schoon water en schone lucht. Het levert een heel groot risico op voor een volgende pandemie. Het is toch onbestaanbaar dat je dat nog moet uitleggen? Maar ik doe het, in de hoop dat een meerderheid in deze zaal de moed gaat opbrengen om te kijken naar wat hier gebeurt en daaraan consequenties te verbinden.

Het goede nieuws is dat de omslag mogelijk is. Steeds meer mensen staan op. Steeds meer mensen zien dat in plaats van het beschermen van de belangen van grote vervuilende bedrijven het belang van een gezonde toekomst voor zichzelf, voor hun kinderen en voor mensen elders in de wereld, zwaarder moet wegen. Maar ze verwachten wel van ons hier dat wij ook die keuze maken. Dan heb ik het ook maar even over Chemours, dat al jarenlang wist dat uitstoot van pfas kankerverwekkend is. De commissie die daar onderzoek naar heeft gedaan, heeft gezegd: intrekken die vergunning, nu. De provincie, bij wie de bevoegdheid over de schutting is gegooid, loopt vast. Die kan niet optreden tegen Chemours. Ik kijk dus naar het demissionaire kabinet, dat gewoon de verantwoordelijkheid heeft om de gezondheid van onze burgers te beschermen, om nu op te treden. Chemours, Tata Steel, een asfaltbedrijf in Nijmegen, waarom accepteren we dat de gezondheid van onze burgers iedere dag grote risico's loopt en grote schade wordt toegebracht voor het verdienmodel van een paar bedrijven? Waarom? Daar moeten we nu op handelen, demissionair of niet. Durf te kiezen.

Durf die landbouw te hervormen. Durf de klimaatcrisis echt aan te pakken, niet door er een zak geld tegenaan te gooien, maar door ervoor te zorgen dat het rechtvaardig gebeurt en dat de vervuilers betalen. Veel mensen in Nederland vragen zich af of zij nou van alles moeten veranderen vanwege de klimaatcrisis, terwijl ze niet eens geld hebben om hun kinderen te eten te geven. Los dat op door het goed te doen, door te stoppen met het subsidiëren van bedrijven voor zogenaamde "vergroening". Waarom moet een kunstmestfabriek geld krijgen van de belastingbetaler voor windmolens? Dat is helemaal niet nodig. Waarom heeft Shell geld nodig om CO2 onder de Noordzee te stoppen? Als dat al moet gebeuren, dan kunnen ze dat gewoon zelf betalen. Het is cruciaal dat we in samenhang durven te kijken, omdat mensen in Nederland recht hebben op een rechtvaardige overheid die rechtvaardig de grote problemen met klimaat en biodiversiteit oplost. Dat geldt ook voor de boeren. Help ze omschakelen naar de enige landbouw die toekomst heeft. Het moet nu.

Voor iedereen die dit soort veranderingen spannend vindt, haal ik de Chinese filosoof Lao Tse nog even aan: wat voor een rups het einde is, is voor de rest van de wereld een vlinder. Het wordt mooier. Het wordt beter. We gaan een gezonde toekomst tegemoet. Maar dan moet je wel durven kiezen.