Bijdrage Van Raan aan debat over de Parle­men­taire onder­vra­gings­com­missie Kinder­op­vang­toeslag

Voorzitter, vorige week bij het debat over de hersteloperatie gebruikte ik de volgende beeldspraak.

“Het plot van een gemiddeld verhaal heeft een duidelijke schurk, een duidelijk slachtoffer, al dan niet in gijzeling gehouden door de schurk, en een duidelijke held die geliefd is. Plus een gelukkig einde

En dat dat in dit verhaal wel anders is.

Omdat het plot van de toeslagenaffaire meerdere schurken kent, de één nog erger dan de ander is, en de held die nu slachtoffers moet redden, was eerst zelf de schurk.”

In totaal zijn er nu maar liefst 140.000 slachtoffers in beeld en dat worden er nog steeds elke week meer.

Bijna 1% (0,8%) van onze bevolking is slachtoffer geworden van het systeem. Het systeem met een mensbeeld dat mevrouw Leijten en de heer Snels al eerder bespraken: wantrouwen als uitgangspunt.

Er veel regelingen opgetuigd, maar de hersteloperatie verloopt al vanaf het begin stroef. Waarschijnlijk omdat dat wantrouwen nog steeds het uitgangspunt is.

Terwijl de groep alsmaar groter wordt, is de kern KOT-ouders, de allereerste groep ernstig gedupeerde toeslagenouders, nog niet eens begonnen aan een begin. Sommige ouders zitten zelfs nog steeds in diezelfde vermorzelmachine. Zwaar gedupeerd, maar niet nog erkend als slachtoffer, en daardoor wordt hen de toegang tot elke vorm van hulp ontzegd. Deze mensen hebben gewoon geen toegang tot recht.

Maar ook de situaties van wel-erkende slachtoffers zijn echt heel schrijnend. Er zijn nog steeds kinderen niet thuis en er zijn gezinnen die met zijn vijven van € 70,- per week moeten rondkomen. Ze dreigen te verdrinken met de haven in het zicht en het is aan hun kracht en hun overlevingsdrang en creativiteit te danken, en degenen in hun directe omgeving, dat ze nog niet verdronken zijn! Niet dankzij de overheid die ze zou moeten helpen.

De aanpak van de overheid, waar de staatssecretaris voor verantwoordelijk is, werkt niet. Gelukkig constateert ze dat zelf ook. Na een operatie begint er vaak ook een revalidatietraject. In onze ogen – we trekken samen op met bij BIJ1 – moet er een huis van heling gebouwd worden, zodat al die opgetuigde regelingen in elk geval niet het einde zijn, maar een begin.

Het is goed dat heling centraal komt te staan. Om het proces van heling kans van slagen te geven moeten slachtoffers het vertrouwen hebben dat de overheid hen vanaf nu zal bijstaan.

Onvoorwaardelijk aan hun kant.

Vertrouwen in de overheid. In het Kabinet.

En zo kom ik op het rapport ‘Ongekend onrecht’ van de Parlementaire Ondervragingscommissie Kinderopvangtoeslag. Ik wil de collega’s van deze commissie nogmaals danken voor hun gedegen werk.

In het rapport hebben we goed kunnen lezen waar het mis ging. De kern: grove schendingen van grondbeginselen van de rechtstaat en een -mede door politieke motieven gedreven- tekortschietende informatievoorziening.

Ik noemde het eerder: de Belastingdienst als rücksichtloze vermorzelmachine en de ongekende waterval van vernieling van menselijke waarden met generatieoverstijgend leed. Die machine kon prima gedijen bij de bestuurscultuur van de kabinetten Rutte.

De Rutte-doctrine past alleen niet in een huis van heling.

In reactie op de POK en bij het aftreden van het kabinet werd verbetering beloofd. Een radicaal andere bestuursstijl. De toekomst van de premier hing er zelfs van af, hij verbond dat zelf eraan. Nu een halfjaar na deze belofte vraag ik mij af: heb ik iets gemist, moet het nog komen – lijkt er niet op – of is dit juist de Rutte-doctrine in optima forma?

De Kamer heeft vorig jaar meerdere keren tegen de staatssecretaris gezegd: los het op, het gaat te langzaam, doe het sneller, maar pas toen het een politiek probleem werd en het voortbestaan van het kabinet aan een zijden draadje hing, kwam het kabinet in beweging. Toen besloot het kabinet de portemonnee te trekken en de gedupeerden 30.000 euro te betalen. Misschien goede intenties, uitpakkend als quick and dirty, maar dan vooral dirty en niet echt quick.

Voorzitter, Rutte als fractievoorzitter van de VVD, omarmt alle –alle, maar dan ook echt alle- conclusies van het rapport.

Rutte als minister president doet dat niet- hij erkent niet “dat de informatievoorziening aan de Kamer in meerdere gevallen is ingegeven door gewenste juridische of politieke uitkomsten, resulterend in het slechts gedeeltelijk, vertraagd of niet verstrekken van informatie”.

Voorzitter, in jekyll & hyde verhalen is schizofrenie een mooi gegeven, in de rauwe wekelijkheid van de toeslagen affaire en ellende van de ouders is een dergelijke dubbele houding hét voorbeeld van de Rutte doctrine. Persoon en doctrine vallen hier samen.

Ziet de persoon Rutte dit probleem? Erkent hij dat dit problematisch is? En zolang hij de verpersoonlijking van deze dubbelheid, keizer zonder kleren van vertrouwen is, en blijft, of snapt hij het echt niet?

De ouders riepen het kabinet op 12 januari in een brief in de Volkskrant op: ga weg en kom niet meer terug. Weg ging het kabinet wel, maar voor Rutte stond een volgende termijn nooit ter discussie. Hij zit allang weer in de achterkamertjes aan de tekentafel voor een nieuw regeerakkoord.

In het licht van onze ervaringen – de ‘functie elders’, het ‘sensibiliseren’ van Omtzigt en de waarheid over de weggemoffelde memo-Palmen – denk ik terug aan het aftreden van het kabinet als een uniek schouwspel. Het enige theater dat openbleef in de coronacrisis.

De Rutte-doctrine is ook nog steeds aanwezig, still going strong. Ik geef drie voorbeelden – ik heb er meer, maar omwille van de tijd...

• In de Wob-documenten over granuliet is het kabinet weer aan de slag gegaan met de weglakstift;
• Eén van de journalisten die de toeslagenaffaire aan het licht bracht staat binnenkort bij de rechter omdat hij nog steeds geen volledige inzage krijgt in bepaalde Wob-documenten;
• Nog één Wob-voorbeeld: sinds december 2020 loopt er een Wob-verzoek rond exportsteun voor een fossiel project in Mozambique. Nu, een halfjaar later, ver voorbij álle termijnen, heeft het kabinet nog steeds geen besluit genomen over het openbaar maken van de stukken. Kan de premier toezeggen dat hij dit alsnog gaat doen vóór het reces?

Het kabinet zou Artikel 68 van de Grondwet voortaan op een andere, betere manier gaan invullen. Dat was het belofte, de meest radicale – raar hè? Dat een belofte om de Grondwet na te leven de meest radicale moet zijn? Maar eergisteren heeft minister Ollongren nog dertien punten vastgesteld die onder 'het belang van de staat' vallen, waardoor er weer uitzonderingen op de nieuwe bestuurscultuur mogelijk zijn. Uitzonderingsredenen zijn bijvoorbeeld 'lopende onderhandelingen', 'belang van controle, inspectie, toezicht'.

Dus hoezo, nieuwe radicale bestuurscultuur? De keizer heeft geen kleren aan, het moet gezegd worden.

Wij zijn er dus nog lang niet van overtuigd dat het kabinet echt anders tegen burgers aankijkt. Zolang de Rutte-doctrine heerst. Ik hoop dat de premier ertoe in staat is, om eens even te kijken naar die schizofrenie. En ziet dat hij inderdaad geen kleren aan heeft, dat hij hier naakt staat en dat hij geen vertrouwen heeft. Wie weet wordt dit een radicale middag, we zullen het zien.

Voorzitter, de hele hersteloperatie dreigt vast te lopen en het kabinet is zoekende naar een manier die wel werkt. De staatssecretaris heeft met die ouders gesproken, wij ook, en zij zeggen toch veelal: neem ons serieus, wij weten wat we nodig hebben. Echt niet alle ouders, maar de meeste ouders wel, die weten wat ze nodig hebben. Waarom zien we dit niet terug in gedrag van de aanpak? Dat bracht mij op de vraag owel écht vertrouwd worden. Of de aanpak niet toch ingegeven is door een diepgeworteld en hardnekkig wantrouwen jegens de burgers. En daarom is het zo belangrijk dat de premier het voorbeeld geeft. Dat hij inzicht heeft in de dubbele uitspraak, dat dat niet bijdraagt aan het vertrouwen.

Het Financieel dagblad schreef: “De zomer geeft tijd en ruimte voor de reset. De samenleving gaat van strenge lockdown naar waakzame ontspanning, de politiek van een semipermanente staat van opwinding naar opschudding op afroep. De formatie gaat in 'oestermodus' en zomerslaap.”

Deze gemoedelijke voortuitzichten waarover het FD schreef geldt dus voor bijna iedereen in Nederland, maar niet voor slachtoffers van de toeslagen affaire.

Mogen de ouders ook even vrij zijn, vroeg ik me af? Kunnen de best and the brightest hier meewerken aan een soort ‘toeslagenagenvakantie’? Zes weken met rust gelaten worden, tenzij er goed nieuws is. Kan de premier ervoor zorgen dat ze in elk geval voor de zomer geen deurwaarders, geen gedoe, dat ze ook even met vakantie kunnen? En misschien wel een verdubbeling van het leefgeld van hen die onder bewind staan. Gewoon vakantiegeld, omdat ze het verdiend hebben.

Vorige week verbeterde collega Van Dijk mij terecht toen ik de parallel trok met de redding van KLM die koste wat het kost moest plaatsvinden volgens de minister van Financiën. Ook de ouders, de slachtoffers, zouden koste wat het kost gered moeten worden. Maar van Dijk zei terecht: dat is niet koste wat het kost, dat is ‘wat er ook maar nodig mag zijn’.

En dat is precies goed gezegd. Heling centraal, wat er maar nodig is. Zonder Rutte-doctrine.

Dank u wel, voorzitter.