Inbreng SO Leef­stijl­pre­ventie

De leden van de fractie van de Partij voor de Dieren vinden de stappen die dit kabinet zet om mensen in Nederland gezond te houden of gezonder te maker veel te mager. Inzetten op het verbeteren van de basisgezondheid moet de prioriteit van dit kabinet zijn. In plaats daarvan worden er wat pleisters geplakt, maar het probleem (een ongezonde samenleving) wordt niet aangepakt. In deze bijdrage vraagt de Partij voor de Dieren de staatssecretaris de stappen te zetten die nodig zijn.

Inleiding

De coronacrisis heeft blootgelegd wat de gevolgen zijn van jarenlang ontoereikend preventiebeleid door de Nederlandse overheid. Artsen zagen dat bijna een op de drie Covid-19-patiënten op de IC ernstig overgewicht had.[1] Wie overgewicht heeft, loopt een groter risico op een ernstig ziekteverloop bij een besmetting met Covid-19, omdat overgewicht het immuunsysteem verzwakt. Bovendien kunnen mensen met overgewicht chronische ziekten ontwikkelen, zoals hart- en vaatziekten of diabetes type 2, wat kan leiden tot een verdere verzwakking van het immuunsysteem en een ontregelde stofwisseling. Voor nu en voor toekomstige virusuitbraken is inzetten op een betere basisgezondheid van de samenleving dus letterlijk van levensbelang.

Vergeleken met de jaren tachtig en negentig van de vorige eeuw is het aanbod van sterk bewerkte voedingsmiddelen flink gestegen, is de marketing voor ongezonde producten toegenomen, zijn de porties steeds groter geworden en zijn de prijzen van ongezonde producten gedaald.[2] Inmiddels eet en drinkt een Nederlander gemiddeld 44 kilo suikers per jaar.[3] Het aantal volwassenen met overgewicht is in de afgelopen decennia navenant gestegen, van 35% in 1990 naar 50% in 2018.[4] Het percentage volwassen Nederlanders met obesitas (ernstig overgewicht) is sinds 1990 meer dan verdubbeld.[5] Er zijn in Nederland ruim 1,2 miljoen mensen met diabetes type 2.[6]

In tegenstelling tot wat de term ‘leefstijlpreventie’ suggereert, zijn overgewicht, diabetes-2 en gerelateerde aandoeningen slechts gedeeltelijk te wijten aan individuele, vrije keuzes voor een ongezonde leefstijl. Een veel grotere rol speelt de abnormale voedselomgeving waarin wij leven, waarin bedrijven miljarden verdienen aan de verkoop van ongezonde producten. Zo heeft McDonalds in Nederland bijna 250 vestigingen en boekte in 2019 een omzet van bijna 900 miljoen euro.[7] Supermarkten in Nederland stimuleren de verkoop van ongezonde producten met reclame en aanbiedingen[8]. En terwijl mensen met overgewicht en diabetes door het coronavirus op de IC lagen, profiteerden de supermarkten het meest van de coronacrisis: het moederbedrijf van Albert Heijn zag zijn winst in het tweede kwartaal van 2020 door de coronacrisis verdubbelen (van 334 naar bijna 700 miljoen euro) en keerde zelfs 220 miljoen euro extra uit aan de aandeelhouders. De werknemers werden afgescheept met een cadeaubon van 25 euro.[9]

Gedragswetenschappers waarschuwen dat een aanpak die voornamelijk gericht is op het individu, door bijvoorbeeld voorlichting en dieetadvies, geen zoden aan de dijk zet als we de samenleving gezonder willen maken. De alom aanwezige ongezonde voedselomgeving waar mensen dagelijks mee geconfronteerd worden stimuleert namelijk het maken van ongezonde keuzes. Maatregelen die gericht zijn op de hele bevolking en de voedselomgeving leiden daarom tot de meeste gezondheidswinst.[10] Zo heeft bijvoorbeeld de suikertaks zoals die is ingevoerd in het Verenigd Koninkrijk geleid tot een duidelijke suikerreductie, zo concludeert het RIVM.[11] Wetenschappers wijzen ook op de mogelijkheden tot het opheffen van btw op gezonde voeding zoals groente en fruit, en het verminderen van reclame voor ongezonde producten. [12]

Voortgangsbrief Nationaal Preventieakkoord

Hoewel het de grondwettelijke taak is van de overheid om de volksgezondheid te beschermen, doet het kabinet niets met de oproepen van wetenschappers om hard in te grijpen in de abnormale voedselomgeving. In plaats daarvan legt zij bedrijven die miljarden verdienen aan ongezonde voeding geen strobreed in de weg en heeft zij deze kabinetsperiode zelfs de btw op groente en fruit verhoogd. Door deze coalitie en dan met name de VVD worden structurele maatregelen om bedrijven te dwingen iets aan hun voedingsaanbod te doen van de hand gewezen. Het bedrijfsleven wint, de samenleving betaalt de prijs. De stijgende zorgkosten die gepaard gaan met ‘leefstijlgerelateerde’ aandoeningen lopen in de miljarden. De belastingbetaler ziet dat terug in de alsmaar stijgende zorgpremie.

Daar bovenop blijkt dit kabinet keer op keer te zwichten voor de lobby van de voedingsindustrie. De voedingsindustrie wil niet zwaarder belast worden noch hun marketingstrategieën richten op gezonde voeding. Toch liet het kabinet toe dat zij mocht meepraten over het toekomstige preventiebeleid. Alsof je een dief vraagt zijn mening te geven over de hoogte van zijn straf. Erkent de staatssecretaris dat het onverstandig is deelbelangen die regelrecht ingaan tegen het algemene belang van een gezonde samenleving letterlijk aan tafel te laten zitten en mee te laten beslissen over preventiebeleid?

Het resultaat - het Preventieakkoord- wordt gekenmerkt door de totale afwezigheid van afdwingbare maatregelen vanuit de overheid richting bedrijven om hun producten en marketingstrategieën aan te passen. Effectieve wettelijke en fiscale maatregelen zoals een verbod op reclame voor ongezonde voeding en een suikertaks zijn uitgebleven. In plaats daarvan wordt ingezet op vrijwillig te behalen doelstellingen door de sector, op basis van hun eigen cijfers, zonder sanctieregime. Erkent de staatssecretaris dat het proces gesaboteerd is door de voedingsindustrie, zoals blijkt uit de vrijgegeven interne stukken naar aanleiding van een WOB-procedure door Follow the Money?[13]

De leden van de Partij voor de Dieren-fractie zijn dan ook teleurgesteld, maar niet verbaasd, dat de staatssecretaris in de Voortgangsbrief schrijft dat “we de ambities met de afgesproken maatregelen waarschijnlijk niet gaan halen”. De staatssecretaris schrijft dat hij zich daarom blijft inzetten voor ‘aanvullende maatregelen’. De leden van de Partij voor de Dieren-fractie constateren dat zijn eigen preventieakkoord, ironisch genoeg, de staatssecretaris daarbij nu in de weg staat. Twee belangrijke partijen namens de voedingsindustrie, de Federatie Nederlandse Levensmiddelen Industrie (FNLI) en het Centraal bureau Levensmiddelenhandel (CBL), hebben duidelijk gemaakt zich te zullen terugtrekken uit het akkoord indien de staatssecretaris toch met wettelijke of fiscale maatregelen komt. De leden van de Partij voor de Dieren vinden de gang van zaken uiterst pijnlijk. Het toont aan hoe tandeloos een overheid is die haar beleid laat kapen door polderakkoorden. Erkent de staatsecretaris dat dit gedrag van de industrie een vorm van chantage is? In dat licht, hoe schat de staatssecretaris de kans in dat aanvullende maatregelen die tot stand komen met medewerking van de voedingsindustrie dit keer wel ambitieus een effectief zullen zijn? Kortom, kan hij uitleggen waarom hij kiest voor de slappe en niet verifieerbare maatregelen van de voedingsindustrie terwijl er een internationaal bewezen effectieve maatregel beschikbaar is, namelijk de suikertaks? Is de staatssecretaris bereid om naast het verdere onderzoek naar de effecten van kortingsacties in de supermarkt ook echt concrete stappen te zetten om deze maatregel in te voeren? Kortom, is de staatssecretaris bereid om de voedsellobby haar plek aan tafel te ontzeggen en zelf met echt beleid te komen om de volksgezondheid te beschermen?

De leden van de Partij voor de Dieren-fractie willen graag specifiek aandacht vragen voor overgewicht en obesitas bij kinderen. Zij krijgen per jaar 51 kilo aan suiker binnen, dat is 7 kilo meer dan een volwassene.[14] Anno 2018 heeft 13% van de jeugd overgewicht.[15] Driekwart van de producten voor kinderen in supermarkten is ongezond, zo blijkt uit recent onderzoek van UNICEF. De leden van de Partij voor de Dieren zijn met name geschrokken van het feit dat 70% van de producten in het babyschap ongezond is. Is de staatsecretaris bereid om bij supermarkten aan te geven dat dit onacceptabel is, en ervoor te zorgen dat in het babyschap enkel gezonde producten liggen?

Bovendien blijken bedrijven en supermarkten niet terug te deinzen voor reclame voor deze producten specifiek gericht op kinderen. Volgens UNICEF wordt bij een kwart van de producten kindermarketing gebruikt, bijvoorbeeld door een animatiefiguur of tekst met woorden als ‘baby’ of ‘kids’ op de verpakking te zetten.[16] De staatssecretaris schrijft in de Voortgangsbrief dat de afspraak in het Preventieakkoord is dat het gebruik van kinderidolen op verpakkingen van ongezonde producten onacceptabel is. “Eind deze maand loopt de uitfaseringsperiode af en vanaf 1 juli staan er als het goed is geen kinderidolen meer op verpakkingen van ongezonde producten. Dit laat ik uiteraard monitoren ” (p.10). Kan de staatssecretaris aangeven of zijn monitoring inderdaad laat zien dat er per 1 juli geen kinderidolen meer op verpakkingen staan? Wat is de sanctie wanneer er toch een idool op een verpakking staat? Erkent de staatsecretaris dat om kinderen echt te beschermen, geen enkele vorm van kindermarketing zou moeten worden toegestaan op ongezonde producten? Wat vindt de staatssecretaris ervan dat bij 25% van de door UNICEF onderzochte producten sprake is van kindermarketing?

Ook willen de leden van de Partij voor de Dieren-fractie aandacht vragen voor het schrijnende gebrek aan aandacht voor de ongezonde leefomgeving in het preventiebeleid van deze staatssecretaris. Natuur is waardevol in zichzelf maar speelt ook een niet te onderschatten rol bij de gezondheid van mensen. Het kabinet negeert die feiten; zij werkt niet alleen aan een desastreuze afbraak van natuurgebieden, maar ook het groen in en om de stad komt door het kabinetsbeleid onder druk te staan. Die ontwikkeling is fnuikend voor de volksgezondheid. Keer op keer wijst onderzoek uit dat een groene leefomgeving - zonder ziekteverwekkende bio-industrie en gevaarlijk landbouwgif - cruciaal is en dat mensen veel gezonder zijn als zij in het dagelijks leven in contact komen met (stads)natuur. Vooral voor opgroeiende kinderen is dat van groot belang. Het is allang bekend dat een groene leefomgeving zorgt voor 15 procent minder overgewicht [17], en toch ontbreken concrete afspraken op dit gebied in het preventieakkoord. Erkent de staatssecretaris dat het gebrek aan concrete afspraken op het gebied van de (groene) leefomgeving in het preventieakkoord een grote omissie is? Is hij bereid hier zo snel mogelijk wel concrete stappen op te zetten?

[1] https://www.nrc.nl/nieuws/2020/04/10/cijfers-bevestigen-veel-coronapatienten-op-ic-hebben-overgewicht-a3996512

[2] Position Paper: Voedselconsumptie vanuit gedragsperspectief. Dr. Maartje Poelman, Dr. Carlijn Kamphuis en Prof. Frank van Lenthe, Universiteit Utrecht. https://gof.sites.uu.nl/wp-content/uploads/sites/186/2018/04/Voedsel_-Duurzame-en-gezonde-keuzes-voor-consumptie.pdf

[3] https://www.ad.nl/koken-en-eten/we-eten-veel-te-veel-suiker-laten-we-onze-voeding-ontzoeten~a17b4672/

[4] https://www.volksgezondheidenzorg.info/onderwerp/overgewicht/cijfers-context/trends#node-trend-overgewicht-volwassenen

[5] https://www.volksgezondheidenzorg.info/onderwerp/overgewicht/cijfers-context/trends#node-trend-obesitas-volwassenen

[6] https://www.diabetesfonds.nl/over-diabetes/diabetes-in-het-algemeen/diabetes-in-cijfers

[7] https://fd.nl/ondernemen/1291484/omzet-mcdonald-s-nederland-groeit-met-10

[8] https://www.rtlnieuws.nl/economie/business/artikel/5168356/supermarkten-gezond-eten-gezondheid-obesitas

[9] https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/aandeelhouders-ahold-krijgen-220-miljoen-extra-door-winstexplosie-vakkenvullers-een-bol-com-bon~b4948b7f/

[10] Position Paper: Voedselconsumptie vanuit gedragsperspectief. Dr. Maartje Poelman, Dr. Carlijn Kamphuis en Prof. Frank van Lenthe, Universiteit Utrecht. https://gof.sites.uu.nl/wp-content/uploads/sites/186/2018/04/Voedsel_-Duurzame-en-gezonde-keuzes-voor-consumptie.pdf

[11] Brief van de staatssecretaris van Volksgezondheid, Welzijn en Sport aan de Tweede Kamer: ‘Rapport RIVM onderzoek suikertaks.’ Kst 32793-492.

[12] Position Paper: Voedselconsumptie vanuit gedragsperspectief. Dr. Maartje Poelman, Dr. Carlijn Kamphuis en Prof. Frank van Lenthe, Universiteit Utrecht. https://gof.sites.uu.nl/wp-content/uploads/sites/186/2018/04/Voedsel_-Duurzame-en-gezonde-keuzes-voor-consumptie.pdf

[13] https://www.ftm.nl/artikelen/suikertaks-verdwijnt-uit-preventieakkoord?share=FEvu9afsec1i2%2Fqg6QEKTUKiEdKxcVM0Q0GLicDyZTyCieOmx4MOl3J%2BwuLkPg%3D%3D

[14] https://www.trouw.nl/nieuws/met-investeren-in-preventie-zijn-ook-veel-mensenlevens-te-redden~bc2db605/

[15] https://www.volksgezondheidenzorg.info/onderwerp/overgewicht/cijfers-context/trends#

[16] https://www.unicef.nl/de-verleiding-naar-on-gezond

[17] https://www.wur.nl/nl/show-longread/Zeven-redenen-om-te-investeren-in-een-groene-stad.htm